"Programy w labiryncie", http://annasikorska.blogspot.com, 02.06.2019

copyright © http://annasikorska.blogspot.com 2019

„Programy w labiryncie” Istvána Keménya wydano w serii „szesnaście i pół” mającej przybliżyć polskim czytelnikom zagraniczne poetyki, umożliwić wyjście naprzeciw rodzimym czytelnikom i poszerzenie ich doświadczeń czytelniczych o nowe przez zderzenie z inna kulturą i jej kodami. To zawsze bywa niepokojące przez fakt istnienia odmiennych spojrzeń na świat, odmiennych symboli. Nawet, kiedy z tyłu głowy pobrzmiewa utarte powiedzenie „Polak, Węgier dwa bratanki (...)”. Jednak już pierwszy utwór uspokaja odbiorcę, pokazuje mu, że podmiot liryczny i czytelnik mają z sobą wiele wspólnego: „wiem, że błądzę”. Niepewność pojawiająca się w utworze dodaje nam śmiałości i poczucia, że nie jesteśmy w tym zagubieniu osamotnieniu. Zwłaszcza w zderzeniu z bardzo symbolicznym tytułem.
Labirynt – budowla kusząca skrywaną tajemnicą, odstrasza mnogością korytarzy i czyhającymi w nich pułapkami. Tytuł „Programy w labiryncie” sugeruje, że mamy tu do czynienia ze skomplikowanymi ciągami naszpikowanymi przewidzianymi mniej lub bardziej niebezpiecznymi „atrakcjami”. Sięgające czasów starożytnej Mezopotamii i Egiptu budynki nam kojarzą się z greckim, w którym postrach siał Minotaur. Motyw bardzo powszechny na wazach, mozaikach i monetach Hellady. Symbol wiążący się z tajemnicą, jej odkrywaniem, ludzkimi lękami, rytuałami przejścia, poszukiwania duchowego centrum, dążenia do samopoznania.
Motyw ten przewija się przez wszystkie utwory wchodzące do tomiku „Programy w labiryncie”. Mamy w nich świadomy swojego zagubienia podmiot liryczny pragnący zmierzać ścieżką legendarnego władcy sumeryjskiego, Gilgamesza, niepokojące widoki truchła, wędrówek posiadających cele, misji do spełnienia, dróg, które można przebyć tylko w określony sposób, poruszające się przedmioty, kręte drogi, które giną, kiedy nie są używane, zawiłe ulice miast, zagubienie w przestrzeni zarówno tej fizycznej, jak i abstrakcyjnej, metafizycznej.
W wierszach Istvána Kemény’ego niepokoją apokaliptyczne obrazy: leżące truchło, pięciu jeźdźców pojawiających się na horyzoncie, zwłok zamurowanych w piwnicy, tajemniczych dźwięków, łopoczących skrzydeł, wyjącego auta, napierającej mgły, palonych ubrań, wiszącej w powietrzu zarazy i niepewności, czy uda się od niej uwolnić, czterech budynków na pustyni, a wszystko w myśl zasady „Wszystkie drogi prowadzą do śmierci”. Nim do niej dotrzemy nasze życie zaskakuje siłę stwórczą tym jak niewiele nam potrzeba, jak bardzo potrafimy cieszyć się tym, co mamy.
W utworach znajdziemy wiele metafor, czego najlepszy przykładem jest wiersz „Reisefieber” o zwyczajnym nocnym rozmyślaniu na balkonie. Za podmiotem lirycznym wychodzą tam wszystkie zaprzątające jego uwagę w życiu elementy: od firanki, przez biurko, ukochaną i jakiegoś nieznanego posła. Wszystko to nie pozwala na cieszenie się samotnością i wytchnieniem, jest natrętne, upycha się w rzędzie na balkonie, a jednocześnie nie jest drapieżne, przytłaczające tylko subtelne.
Przemijalność, nieuchwytność życia, ciąga konieczność bycia w drodze pełnej przeciwności bez możliwości powrotu do tego co znane i bliskie, ale za to naszpikowanej niespodziankami i przypadkowością.

„(...) ale czy można wszystko
składać na karb przypadku?”.
Na niego nie ma miejsca w życiu, którego cel jest jeden: śmierć. Bez względu jakimi ścieżkami podążymy, wszystko skończy się tak samo. Nie potrzebny jest udział w wielkich wydarzeniach, duży dorobek nic nie zmieni, bo wszyscy kończą tak samo:
„nie kiwnąwszy palcem w bucie,
pójdę w ślady ojca –
lekkomyślnie sobie umrę”.

A nieco dalej o ludzkim życiu przeczytamy:

„Kiedyś bym rozpaczał w takiej sytuacji,
bo jedyna ścieżka stąd prowadzi na dół,
a Bóg raczej zagląda tu rzadko”.

A dzieje się tak, bo wielkie idee umierają, wyuczone przez kolejne pokolenia hasła dezaktualizują się po zderzeniu z rzeczywistością i pozostaje tylko niechęć i nienawiść jak w wierszu „List pożegnalny”, w którym ojczyzna nie jest pojęciem żywym, nawołującym do jednoczenia się, miłości, wspólnego działania, ale niechęci. Zmieniła się w coś, o czym można powiedzieć:

„Jesteś zła, ślepa i stara –
pogrążona w nienawiści
otępiała obca ciotka –
a miałaś być nieśmiertelna”.

Idee umierają, kończy się ich wartość, kiedy przeradzają się w wartości degradujące. I o tym właśnie jest tomik poezji Istvána Keménya (1961) uchodzącego za jednego z najważniejszych węgierskich poetów. Przemijanie i niedoskonałość podane jest tu czytelnikowi w formie ścierających się przeciwnych wartości i metafor, będących wynikiem splotu sprzecznych głosów świadomych autodestrukcyjnym zapędom. Każda wizja jest tu połączeniem pozytywnych i negatywnych wariantów, co rodzi poczucie niepewności i nieufności. Takie połączenie sprawia, że stajemy się czytelnikami bardziej uważnymi na zabiegi retoryczne, podważającymi opowieści aspirujące do statusu mitycznych, kształtujących bohaterskie postacie, które po odarciu legendarnej otoczki karleją.
W wierszach Keménya napotkamy bogactwo wydarzeń historycznych z różnych epok. Rekonstruowani bohaterzy, osadzani w zaskakujących kontekstach pełnych tajemniczości i nieuniknioności w specyficzny sposób pomaga budować tożsamość, która w zderzeniu z codziennością sprawia, że idee rozczarowują. Kolejne utwory są tu jak kolejne korytarze w labiryncie, w którym dążymy do środka skrywającego skarb. Ten jednak wywołuje rozczarowanie, bo nie do takiej idei dążył podmiot liryczny.
Wiersze Keménya to osobista opowieść o stosunku do kultury i szok kulturowy, jaki przeżywamy w codziennym kontakcie z ludźmi. Giną wówczas wielkie idee, wizje wzniosłych haseł i pozostaje świadomość, że nic nie jest takie jak nam się wydaje, jakie nam przekazano.
Całość podsumowuje rozmowa tłumacza z poetą o znaczeniu wierszy, zjawiskach społecznych, zachodzących zmianach, poczuciu tożsamości.
Anna Sikorska


István Kemény Programy w labiryncie – http://www.wforma.eu/programy-w-labiryncie.html