nowości 2024

Anna Andrusyszyn Pytania do artystów malarzy

Edward Balcerzan Domysły

Henryk Bereza Epistoły 2

Roman Ciepliński Nogami do góry

Janusz Drzewucki Chwile pewności. Teksty o prozie 3

Anna Frajlich Odrastamy od drzewa

Adrian Gleń I

Guillevic Mieszkańcy światła

Gabriel Leonard Kamiński Wrocławska Abrakadabra

Wojciech Ligęza Drugi nurt. O poetach polskiej dwudziestowiecznej emigracji

Zdzisław Lipiński Krople

Krzysztof Maciejewski Dwadzieścia jeden

Tomasz Majzel Części

Joanna Matlachowska-Pala W chmurach światła

Piotr Michałowski Urbs ex nihilo. Raport z porzuconego miasta

Anna Maria Mickiewicz Listy z Londynu

Karol Samsel Autodafe 7

Henryk Waniek Notatnik i modlitewnik drogowy III

Marek Warchoł Bezdzień

Andrzej Wojciechowski Zdychota. Wiersze wybrane

książki z 2023

Andrzej Ballo Niczyje

Maciej Bieszczad Pasaże

Maciej Bieszczad Ultradźwięki

Zbigniew Chojnowski Co to to

Tomasz Dalasiński Dzień na Ziemi i 29 nowych pieśni o rzeczach i ludziach

Kazimierz Fajfer Całokształt

Zenon Fajfer Pieśń słowronka

Piotr Fluks Nie z tego światła

Anna Frajlich Szymborska. Poeta poetów

Adrian Gleń Jest

Jarek Holden Gojtowski Urywki

Jarosław Jakubowski Baza

Jarosław Jakubowski Koń

Waldemar Jocher dzieńdzień

Jolanta Jonaszko Nietutejsi

Bogusław Kierc Dla tego

Andrzej Kopacki Życie codzienne podczas wojny opodal

Jarosław Księżyk Hydra

Kazimierz Kyrcz Jr Punk Ogito w podróży

Franciszek Lime Garderoba cieni

Artur Daniel Liskowacki Do żywego

Grażyna Obrąpalska Zanim pogubią się litery

Elżbieta Olak W deszczu

Gustaw Rajmus >>Dwie Historie<< i inne historie

Juan Manuel Roca Obywatel nocy

Karol Samsel Autodafe 6

Kenneth White Przymierze z Ziemią

Andrzej Wojciechowski Budzą mnie w nocy słowa do zapisania

Wojciech Zamysłowski Birdy peak experience

City 6. Antologia polskich opowiadań grozy

"Pogranicze jako dialog", www.elewatorkultury.org, 07.07.2014

copyright © www.elewatorkultury.org 2014

Mapa to szczególna postać komunikatu – rozwijamy ją z zaufaniem do kartografa, do jego wiedzy, intuicji, wyobraźni, z nadzieją, że droga, którą nam pokaże doprowadzi do miejsca nieznanego, do którego sami nie trafimy, bo gdybyśmy je znali – mapa nie byłaby nam niezbędna. Mapa ma wiele postaci, najtrudniejszą może jest labirynt, pełen dróg kończących się nagle, zwrotów i wielokrotnych zbliżeń, powrotów do traktów, które już przewędrowaliśmy.

Piotr Michałowski rozkłada przed nami swoje teksty, niczym kolejne karty atlasu, którym nadał porządek tematycznej triady: Lokalność, Europa, Literatura i zaprosił do wędrówki do miejsc i czasów jeszcze trochę obecnych przez pytania, na które próby odpowiedzi są zawsze udane i zupełnie błędne równocześnie.

Na początku jest spojrzenie. Spojrzenie rozumiane jako sposób obserwowania rzeczywistości, sposób pisania, sposób interpretowania. To spojrzenie należy do autora książki, ale będzie też użyczone czytającemu. Pierwsze spojrzenie – literaturoznawcze, drugie osoby z Pogranicza, z samego jego centrum – ze Szczecina. Wraz z zagłębianiem się w gąszcz słów czytelnik zdaje sobie sprawę, że książka Piotra Michałowskiego to podróż. Podróż potrójna: po miejscach, po literaturze, po literackich gatunkach, esejach, felietonach, mini reportażach, glossach, komentarzach, polemikach.

Cześć pierwsza: „Lokalność”. Autor zebrał w niej szkice mające już swoją historię, pisane od lat 90. XX w. Michałowski uważnie przygląda się temu, jak lokalność wpływa na postrzeganie literatury, która powstaje na terenach, dla których ciągle nie mamy innej nazwy niż budzącą kontrowersje „Ziemie Odzyskane”, zauważa i analizuje problemy „prowincji”, konsekwencje oddalenia od stolicy, które wprawiają potomków przybyszów z różnych zakątków II Rzeczypospolitej w zakłopotanie i zawstydzenie, bo tu, u nas „Prowincja” to tyle co „świadomość prowincji”, czyli przeświadczenie o „prowincjonalności” (...) i wyrastający z niej kompleks niższości wobec mitycznej „Centrali” i gdzie króluje kuriozalny kult autorytetu. Diagnozy Michałowskiego porażają trafnością: Prowincja zatem to takie miejsce, w którym wspiera się tych, co wsparcia nie potrzebują, a lansuje artystów już gdzie indziej wylansowanych, czyli sprawdzonych. I jeszcze takie, gdzie największe wydarzenia mogą zaistnieć wyłącznie z udziałem importowanych gwiazd. Prowincja to także świat wartości nierozpoznanych, gdzie szmira i arcydzieło mogą egzystować na równych prawach, to znaczy w przeciętności i nieuwadze albo poza wszelką klasyfikacją.

Pograniczne jest samotne. „Warszawa” nie jest w stanie zrozumieć procesów, które tutaj zachodzą, ale żyjemy jednak w epoce renesansu lokalności i regionalizmu, w czasie pośpiesznej emancypacji peryferii pod importowanym z Zachodu sztandarem „Małych Ojczyzn”. Nie szkodzi, że to adaptacja obcej tradycji „Heimatów”, a więc może wygasnąć równie szybko jak nastała – razem ze zmianą kontynentalnego wiatru roznoszącego, niby woń wiosny, atrakcyjną ideę „Europy regionów”. Bowiem – parafrazując Szymborskiej „Głos w sprawie pornografii” – twierdzę, że: Nie ma prowincji innej niż myślenie”.

Pogranicze jest smutne. Dla mieszkańców Szczecin jest miastem-portem, do którego już nie przybywają statki, miastem stoczni, z której nie wypływają statki, którego morskość jest zredukowana do pomnika marynarza i Dni Morza, jeszcze obchodzonych. Michałowski opisuje miasto, które ma w sobie ukryte jeszcze jedno, inne miasto. Obce. Niemieckie. Brak tu miejsc, które można by objąć narodowym kultem, a jego najsłynniejsza mieszkanka, Katarzyna II, to jedna z czarniejszych postaci polskich dziejów. Tak więc Szczecin, to miasto bez bohatera, bez postaci, o której trochę ironicznie pisze, że to jej  (...)imieniem ozdabia swe brudne ulice, zaniedbane place i parki czy podrzędne lokale gastronomiczne. To jakiś sposób, by skromnym epizodem w dziejach zaznaczyć udział grodu w historii kraju lub świata. Trudno nam, szczecinianom zmieścić się w tej sakralizowanej, polskiej, pustej patriotycznej obrzędowości, a innej, takiej na nasze specyficzne potrzeby nie umieliśmy stworzyć. Ale Szczecin, miasto-palimpsest wywołuje wciąż duchy zmiennie nawarstwionej historii – pomorsko-szwedzko-niemiecko-polskiej – spod współczesnych tynków i asfaltów.

Trudy budowy tożsamości lokalnej i sposób mówienia o niej w literaturze pojawiają się jako naturalna konsekwencja pierwszych, otwierających tom tekstów.
Od Lokalności konsekwentnie przechodzi do Europy, do miast, które odwiedza w ramach literackiej współpracy polsko-niemieckiej albo poznaje przy okazji organizowanych konferencji naukowych, czy po prostu zwiedza jako turysta. Wszędzie jest obserwatorem ciekawym i krytycznym. Humanistą nie-na-urlopie.  Padają cierpkie, ważne słowa o polsko-niemieckiej współpracy literackiej szczecińskich twórców trwającej, od co najmniej lat 90. XX wieku, która się ciągle nie udaje.  Autor swą nadzieję wiąże ze ściślejszą współpracą literackich środowisk lokalnych, budowaną – wprawdzie już tylko symbolicznie – na tradycji wspólnoty dwóch miast hanzeatyckich.

Tom zamyka rozdział poświęcony literaturze. Umieszczono tu omówienia książek, wywiady z autorem, odpowiedzi na ankiety oraz esej na temat potrzeby pisania. W szkicu Druga Atlantyda Północy, poświęconemu Kazimierzowi Brakonieckiemu i jego wydanemu w Olsztynie w 1997 r. tomowi przekładów z języka francuskiego, O Bretanii wierszem i prozą. Antologia literacka, padają ważne słowa o poszukiwaniu i odnajdywaniu. Pisze  Michałowski o człowieku, który niespodziewanie dla siebie odnalazł swą drugą Atlantydę w Bretanii, w  najbardziej na zachód wysuniętej części Francji, i który, gdzie indziej, powiedział o sobie i o swej pierwszej Atlantydzie Północy: świadomość mieszkania na ziemiach, których przeszłość, dziedzictwo, krajobrazy, miasta nie były polskie (lub nie tylko polskie), że nasi rodzice – nierzadko przybyli ze wschodnich kresów – nie czuli się tu u siebie, że byli wydziedziczeni, że musieli długo obłaskawiać swoje nowe miejsce w radykalnie zmienionych warunkach politycznych i społecznych. To my jako pierwsza generacja – stykając się z rodzinnymi mitami o utraconej Polsce, obcując z poniemieckimi rzeczami, budowlami, pejzażami, Niemcami. (...) Mazurami wreszcie – odkryliśmy własną Atlantydę Północy poza jakimikolwiek uroszczeniami ideologicznymi i narodowymi. A to dlatego, że już nie byliśmy tu obcy, że rzeczy przestały być obce, bo wsiąkło w krajobraz, w zabytki nasze polskie życie i pojawiła się naturalna, choć spóźniona, potrzeba zaakceptowania wielokulturowości.  Zdanie to koresponduje i jest w dialogu z przekonaniem wyrażonym przez Michałowskiego w związku z bardzo emocjonalną dyskusją toczoną w związku z bitwą pod Cedynią na łamach Gazety Chojeńskiej, że troska o tożsamość budowana wyłącznie w oparciu o przeszłość (a zwłaszcza historię bitew i wojen) staje się jedynie pielęgnowaniem agresji i wznoszeniem murów zamiast mostów. Zapatrzenie w groby i zabytki określać ją może przede wszystkim negatywnie – jako lęk o zagrożoną przyszłość.

Wybór omówień i recenzji wierszy i prozy zamieszczony przez Profesora nie jest przypadkowy – to w istocie kontynuacja wątków zarysowanych na początku, Autor prowadzi nas po swoich krainach z wprawą świadomego zawartości mapy kartografa, choć więc zmieniają się krajobrazy, czytelnik ciągle jest uczestnikiem tematycznej wyprawy po zmienionej mapie całej epoki.  Michałowski dyskretnie wskazuje nam ważne lektury: Leszek Szaruga, Dochodzenie do siebie. Wybrane wątki literatury po roku 1989, Sejny 1997, Osip Mandelsztam, Podróż do Armenii, przekład Ryszarda Przybylskiego... I te, które przywołuje omawiając teksty.

Na koniec pisze Michałowski trochę o sobie. Przewrotnie i z dystansem. Dlaczego Pan pisze, Panie Profesorze? (...) pisanie jest odruchem podobnym do oddychania (...). Tak samo się pisze – nie wiedząc jeszcze dlaczego. A może właśnie po to, żeby się tego dowiedzieć?

Tom zamyka zupełnie niespodziewany zwrot ku piszącej młodzieży: „Poradnik młodego jeszcze-nie-pisarza”, ujęty w trzech punktach:
1. Po napisaniu odczekaj aż twój wypiek ostygnie (...)
2. Nie przeceniaj własnej ekspresji kosztem zasad komunikacji. (...) Sprawdź, czy może ktoś już to zrobił przed Tobą – w bardzo podobny sposób, ale niestety znacznie lepiej. Jeśli tak, to nie miej mu tego za złe, bo nie wiedział, że się narodzisz. Rozważ, dla kogo piszesz, a po napisaniu zastanów się, czy skierować tekst do druku, do szuflady, czy na makulaturę.
3. Pamiętaj, że nie zalesiasz pustyni, że było na niej przed Tobą już wielu ogrodników. Lektury tekstów cudzych uczą pokory urojonych odkrywców. (...) Nie ma większej klęski niż nieświadomość powtórki. Jeśli więc naśladujesz, czyń to świadomie – nie pomijając pomysłów już zrealizowanych przez innego autora
Ani żadnej rzeczy, która jego jest.

Dostaliśmy bardzo piękny, wysmakowany intelektualnie i zachęcający do dyskusji tom: o Pograniczu i pograniczach, o potrzebie i nie-potrzebie zakorzeniania się, o literaturze, o codzienności i wyjątkowości. Testy dla wszystkich, którzy chcą dyskutować, ale chcą też pamiętać, że Słowo musi być miejscem, w którym można żyć.
Krzysztof Lichtblau


Piotr Michałowski Narożnikowo, centralnie, pogranicznie. Szkice szczecińskie i europejskie – http://www.wforma.eu/naroznikowo-centralnie-pogranicznie-szkice-szczecinskie-i-europejskie.html